Meginmál

Af­leiðuviðskipti og EMIR

Eitt af tólum fjármálastýringar eru afleiður, en þar er átt við samningar þar sem greiðsluákvæði geta byggt á ýmis konar þáttum eins og gengi gjaldmiðla, vöxtum og hlutabréfaverði.

Helsti tilgangur afleiðna er þannig að lágmarka áhættu í viðskiptum og auka hagkvæmni við fjármögnun.

Lög um afleiðuviðskipti, miðlæga mótaðila og afleiðuviðskiptaskrár (nr. 15/2018) tóku gildi haustið 2018. Með þeim öðlaðist reglugerð Evrópusambandsins (ESB) nr. 648/2012 frá 4. júlí 2012 (European Markets Infrastructure Regulation, eða EMIR), lagalegt gildi á Íslandi.

Reglugerðin, EMIR, felur í sér kröfur vegna viðskipta með afleiður, bæði OTC-afleiður og skráðar afleiður, auk þess að leggja til grundvallar samræmdar kröfur um skipulag, starfshætti og rekstur miðlægra mótaðila og afleiðuviðskiptaskráa. Markmið reglugerðarinnar er að bæta gagnsæi og draga úr áhættu á mörkuðum með afleiður.

Gildissvið reglugerðarinnar

EMIR reglugerðin tók gildi innan Evrópusambandsins þann 16. ágúst 2012 og hefur komið til framkvæmdar í skrefum. EMIR samanstendur af reglugerð (ESB) nr. 648/2012 auk framkvæmdareglugerða og afleiddra reglugerða sem innleiða svonefnda tæknistaðla. Tæknistaðlarnir geta verið tæknilegir eftirlitsstaðlar (e. regulatory technical standards, RTS) eða tæknilegir framkvæmdastaðlar (e. implementing technical standards, ITS) og varða nánari framkvæmd ákvæða reglugerðar (ESB) nr. 648/2012.

Gildissvið reglugerðarinnar er nokkuð vítt en hún hefur áhrif á aðila innan Evrópska efnahagssvæðisins (EES) auk aðila utan EES sem eiga í afleiðuviðskiptum við mótaðila innan EES. Þannig fylgja reglugerðinni ekki einungis kröfur á fjármálafyrirtæki heldur einnig á aðra aðila á markaði sem eiga í afleiðuviðskiptum.

Kröfur EMIR til aðila sem gera afleiðusamninga

Með EMIR eru gerðar kröfur um að allir mótaðilar að afleiðusamningum, þ.m.t. vaxta- , gjaldeyris- , hlutabréfa- , skulda- og hrávöruafleiðusamninga:

  • tilkynni allar upplýsingar um þá til afleiðuviðskiptaskrár
  • stöðustofni (e. clear) alla OTC-afleiðusamninga sem falla undir stöðustofnunarskylduna hjá miðlægum mótaðilum, séu þeir á annað borð stöðustofnunarskyldir
  • uppfylli kröfur um áhættustýringu fyrir alla OTC-afleiðusamninga sem eru ekki stöðustofnaðir (e. cleared) hjá miðlægum mótaðila

Mótaðilar og fjárhæðarmörk

Þegar aðilar gera með sér afleiðusamning gerast þeir mótaðilar hvor annars í viðskiptunum. Þetta á við um valrétti, framvirka samninga og skiptasamninga með gjaldeyri, vexti, skuldagerninga, hrávörur og hlutabréf auk allra annarra tegunda afleiðusamninga. EMIR skiptir mótaðilum í afleiðuviðskiptum í tvo flokka sem skiptast svo í tvo undirflokka:

  • Fjárhagslegir mótaðilar (FM): Til þeirra teljast fjárfestingarfyrirtæki, lánastofnanir, vátryggingafélög, lífeyrissjóðir, verðbréfasjóðir og rekstrarfélög þeirra auk rekstraraðila sérhæfðra sjóða (e. AIFM)
    • Fjárhagslegir mótaðilar með samanlagðar stöður í stöðustofnunarskyldum OTC-afleiðum yfir fjárhæðarmörkunum sem um getur í 10. gr. reglugerðarinnar (FM+)
    • Fjárhagslegir mótaðilar með samanlagðar stöður í stöðustofnunarskyldum OTC-afleiðum undir fjárhæðarmörkunum sem um getur í 10. gr. reglugerðarinnar (FM- eða smærri fjárhagslegir mótaðilar)
  • Ófjárhagslegir mótaðilar (ÓFM): Til þeirra teljast allir þeir sem falla ekki undir skilgreiningu fjárhagslegra mótaðila
    • Ófjárhagslegir mótaðilar með samanlagðar stöður í stöðustofnunarskyldum OTC-afleiðum yfir fjárhæðarmörkunum sem um getur í 10. gr. reglugerðarinnar (ÓFM+)
    • Ófjárhagslegir mótaðilar með samanlagðar stöður í stöðustofnunarskyldum OTC-afleiðum undir fjárhæðarmörkunum sem um getur í 10. gr. reglugerðarinnar (ÓFM-)

Fjárhæðarmörk

Fjárhæðarmörkin miðast við samanlagt undirliggjandi heildarverðmæti afleiðusamninganna. Fari fjárhagslegir- og/eða ófjárhagslegir mótaðilar yfir ofangreind fjárhæðarmörk virkjast stöðustofnunarskyldan skv. 4. gr. EMIR.

Fjárhæðarmörkin skv. 10. gr. EMIR eru nánar tilgreind í afleiddum reglugerðum og til stöðugrar endurskoðunar hjá ESMA. Þær eru eftirfarandi:

  • €1 ma. fyrir skulda- og hlutabréfaafleiður
  • €3 ma. fyrir vaxta- og gjaldmiðlaafleiður
  • €4 ma. að heildarvirði fyrir hrávöruafleiður

Stöðustofnunarskylda

Miðlæg stöðustofnun (e. central clearing) nefnist ferlið við að stofna stöður hjá miðlægum mótaðila (e. central counterparty), þ.m.t. útreikningur á hreinni skuldbindingu og við að tryggja að fjármálagerningar, reiðufé, eða hvort tveggja, sé til staðar til að tryggja áhættuskuldbindingar sem leiðir af stöðunum. Með miðlægri stöðustofnun gengur miðlægi mótaðilinn milli mótaðila að samningnum og verður kaupandi gagnvart hverjum seljanda og seljandi gagnvart hverjum kaupanda.

Stöðustofnunarskyldan felur í sér að stöðustofna skal alla OTC-afleiðusamninga sem tilheyra þeim flokkum OTC-afleiðna sem samkvæmt skilgreiningu falla undir stöðustofnunarskylduna. ESMA sér um að ákvarða hvaða flokkar afleiðusamninga falla undir skylduna.

Stöðustofna þarf samninga hjá miðlægum mótaðilum sem fengið hafa til þess sérstakt starfsleyfi (miðlægir mótaðilar innan EES) eða hafa verið viðurkenndir af ESMA (miðlægir mótaðilar utan EES). Nánari upplýsingar um miðlæga mótaðila má finna á vefsvæði ESMA .

Fjárhagslegir mótaðilar (FM) eru allir stöðustofnunarskyldir en telji fjárhagslegur mótaðili að afleiðusafn hans sé undir fyrrnefndum fjárhæðarmörkum getur hann kosið að reikna upp stöður sínar í stöðustofnunarskyldum afleiðusamningum árlega og tilkynna Seðlabankanum fari hann yfir fjárhæðarmörkin. Undir þetta falla allir OTC-afleiðusamningar sem fjárhagslegur mótaðili er mótaðili að auk allra þeirra samninga sem aðrar einingar innan sömu samstæðu eru mótaðilar að. Þá gildir einu hvort þeir séu þegar stöðustofnaðir eða ekki, eða hvort tilgangur þeirra sé varnir gegn öðrum stöðum (e. hedging transactions) eða ekki. Komi til þess að stöðustofnunarskylda sé virkjuð hjá fjárhagslegum mótaðila verður hann stöðustofnunarskyldur í öllum stöðustofnunarskyldum afleiðusamningum sem hann er mótaðili að. Sé fjárhagslegur mótaðili undir fjárhæðarmörkunum þarf hann ekki að tilkynna það sérstaklega.

Hvað ófjárhagslega mótaðila varðar þá gildir það sama um þá og smærri fjárhagslega mótaðila (FM-). Þeir skuli reikna stöður sínar árlega og fari stöður þeirra yfir fjárhæðarmörkin skulu þeir tilkynna Seðlabankanum þar um með neðangreindum eyðublöðum. Þar með verða þeir stöðustofnunarskyldir en einungis í þeim flokki afleiðna sem fara yfir viðkomandi fjárhæðarmörk. Tilkynna þarf einnig til Seðlabankans fari ófjárhagslegur mótaðili aftur undir fjárhæðarmörkin.

Öllum er heimilt að stöðustofna miðlægt hvaða afleiður sem er, svo lengi sem fundinn er miðlægur mótaðili sem tekur við slíkum tegundum afleiðna og báðir mótaðilar eru samþykkir því. Hvað varðar þá afleiðusamninga sem falla undir stöðustofnunarskylduna er ófrávíkjanleg krafa um miðlæga stöðustofnun.

Á vefsvæði ESMA má finna lista yfir alla þá flokka afleiðna sem miðlægir mótaðilar innan Evrópu hafa fengið leyfi til að stöðustofna og gætu því mögulega fallið undir stöðustofnunarskylduna þegar fram í sækir.

Stöðustofna þarf þá samninga sem falla undir stöðustofnunarskylduna hjá miðlægum mótaðila sem fengið hefur til þess sérstakt starfsleyfi eða hefur verið viðurkenndur af ESMA. Lista yfir alla miðlæga mótaðila sem fengið hafa starfsleyfi eða verið viðurkenndir má finna á vefsvæði ESMA. Hafa skal í huga að ekki hafa allir miðlægir mótaðilar leyfi til að stöðustofna alla þá flokka afleiðna sem kunna að falla undir stöðustofnunarskylduna.

Afleiðuviðskiptaskrá

Afleiðuviðskiptaskrár eru þjónustuaðilar á fjármálamarkaði, sem gegna því eina hlutverki að safna miðlægt og viðhalda gögnum um afleiðuviðskipti. Sjá nánar um viðskiptaskrár á vefsvæði ESMA.

Tilkynningarskylda

Öll afleiðuviðskipti eru tilkynningarskyld samkvæmt EMIR og felur það í sér að upplýsingum um afleiðusamninga þarf að skila til afleiðuviðskiptaskrár þegar stofnað er til þeirra, þeim breytt eða lokað.

Skila þarf upplýsingunum til afleiðuviðskiptaskrár sem fengið hefur skráningu (þ,e, afleiðuviðskiptaskrár innan EES) eða verið viðurkennd af hálfu ESMA (þ.e. afleiðuviðskiptaskrár utan EES). Tilkynningarskyldan nær jafnt til fjárhagslegra mótaðila og ófjárhagslegra mótaðila, óháð fjárhæðarmörkunum (FM+, FM-, ÓFM+ og ÓFM-).

Ef afleiðuviðskiptaskrá er ekki til staðar ber að skila upplýsingunum beint til ESMA.

Allir þeir sem gera afleiðusamninga þurfa að uppfylla tilkynningaskylduna. Felur það í sér að báðir mótaðilar viðskipta þurfa að tilkynna þau, nema þeir hafi samið um það sín á milli að annar aðilinn muni sjá um tilkynningar fyrir hönd beggja. Hafi mótaðilar gert með sér slíkt samkomulag þarf að geta þess sérstaklega í skýrslunni. Mögulegt er fyrir mótaðila í afleiðuviðskiptum að útvista skýrsluskilum til þriðja aðila.

Fjárhagslegum mótaðilum er nú skylt að tilkynna um afleiðuviðskipti fyrir ófjárhagslega mótaðila sem eru undir fjárhæðarmörkunum (ÓFM-) vegna þeirra afleiðusamninga sem þeir gera sín á milli, óski þeir síðarnefndu eftir því.

Skila þarf inn skýrslum um öll viðskipti með afleiðusamninga eigi síðar en við lok næsta viðskiptadags eftir að samningur var gerður (T+1). Á það jafnt við um OTC-afleiður sem og afleiður sem teknar hafa verið til viðskipta á verðbréfamarkaði.

Upplýsingar sem koma eiga fram í tilkynningum eru tilgreindar í tæknistaðli sem innleiddur var með framkvæmdarreglugerð.

Sérstök athygli er vakin á því að ESMA gerir ráð fyrir því að allir mótaðilar auðkenni sig með LEI auðkenni (e. Legal Entity Identifier). Hægt er að nálgast upplýsingar um LEI auðkennin á vefsvæði LEIROC (The Legal Entity Identifier Regulatory Committee).

Val á afleiðuviðskiptaskrá

Aðeins skal senda tilkynningar til afleiðuviðskiptaskrár sem hlotið hefur samþykki eða verið viðurkennd af ESMA. Sem stendur hafa átta afleiðuviðskiptaskrár hlotið samþykki og má finna lista yfir þær á vefsvæði ESMA . Mótaðilar bera sjálfir ábyrgð á að velja sér þá viðskiptaskrá sem þeir kjósa að eiga í viðskiptum við. Athygli er vakin á því að engin afleiðuviðskiptaskrá er staðsett á Íslandi.

Kröfur um áhættustýringu

EMIR gerir kröfur um að fjárhagslegir og ófjárhagslegir mótaðilar uppfylli skyldur um áhættustýringu vegna allra afleiðusamninga sem ekki hafa verið stöðustofnaðir hjá miðlægum mótaðila. Ríkar kröfur eru gerðar til fjárhagslegra og ófjárhagslegra mótaðila með stöður yfir fjárhæðarmörkunum sem getið er um í 10. gr. EMIR (ÓFM+) en minni kröfur eru gerðar til ófjárhagslegra mótaðila með stöður undir fyrrgreindum fjárhæðarmörkum (ÓFM-). 
Þær eru:

  • tímanleg staðfesting skilmála samnings (e. timely confirmation)
  • afstemming eignasafns (e. portfolio reconciliation)
  • samþjöppun á eignasafni
  • greining og úrlausn á ágreiningi
  • dagleg bókfærsla markaðsvirðis útistandandi samninga
  • örugg skipti á tryggingum
  • nægt eigið fé til að stýra áhættu sem skipti á tryggingum taka ekki til

Taflan hér að neðan tilgreinir þær aðgerðir sem EMIR kveður á um til að draga úr áhættu vegna afleiðusamninga sem ekki eru stöðustofnaðir miðlægt og þær mismunandi kröfur sem gerðar eru til flokkar mótaðila.

AÐGERÐIR TIL AÐ DRAGA ÚR ÁHÆTTU

FLOKKAR MÓTAÐILA

 

FM

ÓFM+

ÓFM-

Bókun markaðsvirðis

Já

Já

Nei

Tímanleg staðfesting

T+1

T+2

Afstemming eignasafns

Daglega, vikulega eða ársfjórðungslega. Fer eftir stærð eignasafns.

Ársfjórðungslega eða árlega. Fer eftir stærð eignasafns.

Samþjöppun eignasafns

Þegar mótaðilar eiga milli sín meira en 500 útistandandi afleiðusamninga, ber þeim skylda að greina möguleika á að sameina og fækka útistandandi samningum.

Úrlausn ágreinings

Ferli þarf að vera til staðar auk þess sem tilkynna þarf Seðlabankanum.

Ferli þarf að vera til staðar.

Skipti á tryggingum

Já

Nei

Undanþágur frá ákvæðum EMIR

Kröfur um stöðustofnunarskyldu gilda ekki um afleiðuviðskipti milli mótaðila innan sömu samstæðu en þó háð skilyrðum. Séu mótaðilar innan sömu samstæðu báðir með lögfesti innan EES skal tilkynna Seðlabanka Íslands um nýtingu þessarar undanþágu 30 dögum áður en hún verður nýtt. Heimild til nýtingar á undanþágunni telst veitt berist ekki mótmæli frá Seðlabankanum innan 30 daga frá móttöku tilkynningar.

EMIR veitir einnig undanþágu frá stöðustofnunarskyldu milli mótaðila innan sömu samstæðu þar sem annar þeirra er með lögfesti innan EES en hinn utan þess. Við slíkar aðstæður þarf að sækja um heimild til nýtingar á þeirri undanþágu til Seðlabankans. Bankanum ber að svara slíkri umsókn innan 30 daga frá móttöku hennar.

Undanþágur eru veittar frá tilkynningarskyldu til afleiðuviðskiptaskrár vegna afleiðuviðskipta milli mótaðila innan sömu samstæðu þar sem að lágmarki annar þeirra er ófjárhagslegur mótaðili; þeir báðir lúti fullnægjandi, miðlægum áhættumats-, mælingar- og eftirlitsferlum og þar sem móðurfélagið er ekki fjárhagslegur mótaðili. Tilkynna skal Seðlabanka Íslands fyrirætlanir um beitingu á þessari undanþágu með tölvupósti á netfangið emir@sedlabanki.is.

Undanþágur frá kröfum um aukna áhættustýringu samkvæmt 11. gr. EMIR eru veittar að uppfylltum sérstökum skilyrðum sem tilgreindar eru í sömu grein. Kröfur eru hins vegar gerðar á ófjárhagslega mótaðila sem hyggjast nýta slíka undanþágu að tilkynna Seðlabankanum um slíkar fyrirætlanir með tölvupósti á netfangið emir@sedlabanki.is.

Frekari upplýsingar um EMIR

Hugtök

Afleiðusamningur sem ekki eru viðskipti með á skipulegum verðbréfamarkaði í skilningi 14. liðar 1. mgr. 4. gr. tilskipunar 2004/39/EB eða á markaði þriðja lands sem telst jafngildur skipulegum verðbréfamarkaði í samræmi við 6. mgr. 19. gr. tilskipunar 2004/39/EB.

Lögaðili sem gengur á milli mótaðila að samningum sem viðskipti eru með á einum eða fleiri fjármálamörkuðum og verður þar með kaupandi gagnvart hverjum seljanda og seljandi gagnvart hverjum kaupanda.

Lögaðili sem safnar miðlægt saman og viðheldur gögnum um afleiður.