Efnahagur Seðlabanka Íslands

Viðskiptakröfur/skuldir (e. Trade credit) eru fjárkröfur sem stafa af því að þeir sem bjóða vöru og þjónustu veita viðskiptavinum sínum lengri greiðslufrest eða fá fyrirframgreiðslur (e. Advances) vegna vöru eða þjónustu. Viðskiptakröfur og fyrirframgreiðslur stafa af því að greiðsla fyrir vörur eða þjónustu fer ekki fram á sama tíma og vörur skipta um eigendur eða þjónusta er veitt.

Skuldabréf eru framseljanlegir fjármálagerningar sem gilda sem sönnun um skuld og boðin eru til kaups með útboði þar sem öll helstu einkenni bréfa í hverjum flokki eru hin sömu, þar á meðal nafn útgefanda (skuldara), fyrsti vaxtadagur og endurgreiðslu-, vaxta og uppsagnarákvæði eftir því sem við á. Markaðsskuldabréf eru gerð til að ganga kaupum og sölu á markaði ýmist í kauphöll eða beint yfir borð milli aðila (e. Over The Counter).

Tegund skuldabréfa í hagtölum Seðlabankans:

Verðtryggð markaðsskuldabréf
Höfuðstóll breytist í samræmi við ákv. vísitölu og yfirleitt gefin út í íslenskum krónum. Hér undir falla t.d. húsbréf, húsnæðisbréf og íbúðabréf, verðtryggð ríkisbréf (RIKS) og verðtryggð skuldabréf gefin út af atvinnufyrirtækjum, fjármálafyrirtækjum og sveitarfélögum.

Önnur markaðsskuldabréf og víxlar
Höfuðstóll er ekki tengdur neinni vísitölu - er óverðtryggður. Þessi bréf geta verið gefin út í íslenskum krónum eða erlendum gjaldmiðlum. Hér undir falla t.d. óverðtryggð ríkisbréf (RIKB), ríkisvíxlar (RIKV) og skuldabréf gefin út af atvinnufyrirtækjum, fjármálafyrirtækjum, sveitarfélögum og erlendum aðilum.

Hlutabréf
Ávísun á ákveðinn eignarhlut hluthafa í fyrirtæki sem rekið er sem hlutafélag. Hlutafélagið gefur út sérstakt skjal (hlutabréf) til sönnunar því að eigandi þess (hluthafi) eigi ákveðinn hlut í eignum fyrirtækisins og árlegum hagnaði þess. Hlutabréf eru oftast viðskiptabréf, þ.e. þau geta gengið kaupum og sölum eins og tilgreint er í samþykktum félagsins, ýmist í kauphöll eða beint yfir borð milli aðila. Við slit félags koma hlutabréf til greiðslu eftir að allar aðrar skuldir viðkomandi félags hafa verið greiddar.

Þegar fjárfestir á minna en 10% í félagi telst það til verðbréfaeignar. Sé hluturinn meiri telst hann til beinnar fjárfestingar og flokkast sem hlutur í hlutdeildarfyrirtæki eða tengdu fyrirtæki.

Hlutdeildarfyrirtæki
Fyrirtæki, þar sem beinn og óbeinn eignarhlutur nemur 10-50% af eigin fé eða atkvæðisrétti.

Tengt fyrirtæki
Dótturfyrirtæki fyrirtækis, móðurfyrirtæki þess eða systurfyrirtæki (þ.e. fyrirtæki undir sama móðurfyrirtæki). Skilyrði er að eignarhlutur sé > 50%.

Hlutdeildarskírteini
Fjármálagerningar sem staðfesta tilkall allra þeirra sem eiga hlutdeild í sjóði um sameiginlega fjárfestingu eða einstakri deild hans, til verðbréfaeignar sjóðsins. Eigendur hlutdeildarskírteina eiga rétt til tekna og eigna sjóðsins eða viðkomandi deildar, í sama hlutfalli og nemur hlutdeild þeirra í heildarfjölda útgefinna hlutdeildarskírteina.

Eigð fé
Eigið fé er allur eignahlutur eigenda í fyrirtæki. Eigið fé jafngildir mismun eigna og skulda.

Afleiðusamningur er fjármálagerningur þar sem verðmæti er háð verðþróun á annarri undirliggjandi eign. Afleiður eru auðkenndar sérstaklega frá öðrum
flokkum vegna þess að þær tengjast frekar áhættuyfirfærslu (s.s. vaxtaáhættu, gengisáhættu, hlutafjár- og hrávöruverðsáhættu o.s.frv.) en framboði á fjármunum eða öðru fjármagni. Virði afleiða er aðgreint frá verðgildi undirliggjandi þátta sem þær tengjast. Afleiður eru flokkaðar í eftirfarandi undirflokka: valréttir, framvirkir samningar og valréttir starfsmanna.

Valréttir
Valréttur færir kaupandanum rétt til að kaupa eða selja undirliggjandi eign á samningsverði (e. Strike price) fyrir ákveðna dagsetningu.

Framvirkir samningar
Framvirkir samningar eru samningar þar sem samningsaðilar samþykkja að eiga viðskipt með ákveðna undirliggjandi eign á fyrirfram ákveðnu verði, á fyrirfram ákveðinni dagsetningu.

valréttir starfsmanna
Undir afleiður falla einnig valréttir starfsmanna á hlutabréfum í fyrirtæki sem býðst starfsmönnum þess sem hluti af launakjörum þeirra. Ef leyfilegt er að eiga viðskipti með hlutabréfavalrétt starfsmanna á fjármálamörkuðum án hafta er þau flokkuð sem afleiða.

Gull
Í eigu eða vörslu peningayfirvalda sem er hluti af gjaldeyrisforða. Til að geta talist til gjaldeyrisforða verður gullið að vera tiltækt án tafa og kvaða.

Sérstök dráttarréttindi
Réttindi sem Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn úthlutar til að styrkja gjaldeyrisforða aðildarlanda hans. Sérstökum dráttarréttindum er úthlutað í hlutfalli við kvóta viðkomandi lands hjá sjóðnum. Kvóti hvers lands er ákveðinn út frá hlutdeild landsins í heimsviðskiptum. Dráttarréttindin tákna að eigandi þeirra á fullan og óskilyrtan rétt á gjaldeyrisláni eða öðrum gjaldeyriseignum frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum. Aðildarríki geta selt hvort öðru kvótann sinn. Á móti eignfærðum kvóta bókast skuld sem kallast mótvirði við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn.

Seðlar og innstæður samanstanda af seðlum og mynt í umferð ásamt innstæðum. Innstæður eru staðlaðir, óframseljanlegir samningar sem innlánsstofnanir bjóða. Binditími innstæðna getur verið mismunandi eftir samningum. Innstæður fela jafnan í sér ábyrgð skuldara á að skila höfuðstólnum aftur til fjárfestis. Innstæður geta verið í seðlabönkum eða innlánsstofnunum.

Seðlar og mynt
Peningaseðlar og mynt sem eru á föstu nafnvirði og eru gefin út af seðlabönkum eða ríkisstjórnum.  Seðlar og mynt eru þeir peningar sem eru í sjóði hjá fjármálafyrirtækjum.

Seðlar og mynt í umferð
Peningaseðlar og mynt sem Seðlabankinn hefur afgreitt til innlánsstofnana að frádregnum þeim seðlum og mynt sem eru í vörslu innlánsstofnana sjálfra.

Innlán eru óframseljanlegir samningar milli innlánsstofnunar og annars aðila þar sem fjármunir eru lagðir inn á reikning í innlánsstofnun til ávöxtunar til lengri eða skemmri tíma. Innlán geta verið smásöluinnlán eða heildsöluinnlán. Heildsöluinnlán eru innlán þar sem samið hefur verið sérstaklega um kjör og tímalengd viðkomandi innlána annaðhvort beint við viðkomandi innlánsstofnun eða fyrir milligöngu miðlara á peningamarkaði. Slík innlán standa almennum sparifjáreigendum almennt ekki til boða og skilmálar þeirra eru ekki staðlaðir. Smásöluinnlán eru innlán á stöðluðum reikningum með auglýstum kjörum og tímalengd.

Tegund innlána í hagtölum Seðlabankans:

Veltiinnlán
Öll innlán sem hægt er að breyta í reiðufé án nokkurra takmarkana og nota til greiðslu með debetkortum eða öðrum greiðslubúnaði. Rafeyrir sem hægt er að nota sem beina greiðslu til þriðja aðila uppfyllir skilyrði um að flokkast sem veltiinnlán. Viðskiptareikningar í Seðlabanka teljast veltiinnlán.

Óbundin innlán
Sparnaðarreikningar án bindingar eða innlánsreikningar þar sem hvert innlegg er bundið í stuttan tíma en reikningurinn að öðru leyti óbundinn.

Verðtryggð innlán
Innlán sem bundin eru skv. reglum um verðtryggingu sparifjár og lánsfjár nr. 218/2023.

Orlofsreikningar
Verðtryggðir innlánsreikningar með orlofsgreiðslum launþega. Orlof er greitt út eigi síðar en við upphaf orlofstöku ár hvert.

Innlán vegna viðbótalífeyrissparnaðar
Verðtryggðir og óverðtryggðir innlánsreikningar með viðbótalífeyrissparnaði launþega. Þessi inneign er ekki laus til útborgunar fyrr en við 60 ára aldur eiganda.

Önnur bundin innlán
Innlán sem eru annaðhvort með umsömdum binditíma eða eru uppsegjanleg eftir tilkynningu, þ.e. hafa ekki umsaminn binditíma en hægt er að breyta í laust fé með tilkynningu. Hér undir falla peningamarkaðsinnlán þar sem samið er sértaklega um vaxtakjör og innlánstíma og öll innlánsfjárhæðin er bundin allan innlánstímann.

Innstæðubréf
Rafrænt skilríki fyrir innstæðu hjá Seðlabanka Íslands, gefið út til fjármálafyrirtækis. Innstæðubréf geta verið framseljanleg.

Lán eru óframseljanlegir fjármálagerningar þar sem lánveitandi lánar fé beint til lántaka og eru með föstum útreiknanlegum greiðslum. Lán eru almennt óframseljanleg en ef lán verða framseljanleg frá einum eiganda til annars þá er flokkun þeirra breytt í markaðsskuldabréf. Til að lán séu endurflokkuð þurfa að vera til staðar viðskipti á markaði.

Tegund lána í hagtölum Seðlabankans:

Greiddar óinnleystar ábyrgðir
Lán sem fjármálafyrirtæki hafa leyst til sín en eiga eftir að krefja ábyrgðarmenn um greiðslu á.

Yfirdráttarlán
Yfirdráttur á hlaupareikningi. Einnig falla hér undir skuldir vegna greiðslukorta.

Víxill
Skrifleg áskorun í ákveðnu formi frá útgefanda, til annars manns, greiðanda, um að hann greiði peninga til þriðja manns. Víxlar geta verið víxlar á hendur öðrum manni eða eigin víxlar. Með eigin víxli tekur útgefandinn sjálfur að sér að greiða víxilfjárhæð á gjalddaga. Víxlar eru jafnan óverðtryggðir og yfirleitt notaðir ef um skammtíma fjármögnun er að ræða, þ.e. 4 mánuðir eða skemur. Víxlar eru yfirleitt ekki gefnir út til lengri tíma en eins árs.

Verðtryggð lán
Skuldabréf þar sem höfuðstóll breytist í samræmi við ákveðna vísitölu sem tryggir að skuldabréfið haldi verðgildi sínu. Skuldabréf er skrifleg yfirlýsing útgefanda (lántaka) um skyldu hans til að greiða öðrum aðila (lánveitanda) ákveðna upphæð ásamt vöxtum yfir tiltekinn tíma og endurgreiða lánið á gjalddaga. Verðtryggð skuldabréf samkvæmt reglum Seðlabanka Íslands um verðtryggingu sparifjár og lánsfjár (nr. 218/2023) miðast við vísitölu neysluverðs.

Önnur lán og kröfur
Óverðtryggð skuldabréf og kröfur aðrar en viðskiptakröfur. Krafa er lögvarin heimild eins aðila til að krefjast greiðslu af öðrum aðila þ.e. skuldara. Hér undir falla einnig óverðtryggð millibankalán og kröfur á hendur dótturfélögum.

Eignaleigusamningar
Samheiti yfir fjármögnunarleigu og kaupleigu. Þeir eru ólíkir beinum lánum að því leyti að þeir byggja á því að lánveitandinn kaupir lausafé eða fasteign sem viðskiptavinurinn óskar og leigir honum til fyrirfram umsamins tíma. Þannig er eignarrétturinn helsta trygging lánveitandans.

Niðurfærslur
Varúðarfærslur lánveitanda vegna endurheimtu lána. Niðurfærslur eru gerðar vegna mats á væntu útlánatapi.

Ónotaðar lánalínur eru ekki flokkaðar sem lán þar sem þær eru ekki skuldir heldur skuldbindingar.

Daglán

Lán sem mótaðilar í viðskiptum við Seðlabankann geta sótt um að eigin frumkvæði að því gefnu að þeir geti lagt fram veð sem Seðlabankinn metur hæf. Daglán eru lán til næsta viðskiptadags.

Lán gegn veði

Seðlabankinn getur veitt lán bæði til skemmri og lengri tíma en öll lán sem Seðlabankinn veitir eru veðlán enda má bankinn ekki lána nema gegn tryggingum sem bankinn metur hæfar. Vextir veðlána til 7 daga eru í miðju vaxtagangsins.

Flokkurinn annað aðrar eignir/skuldir tekur til annarra eigna eða skulda en þeirra sem nefndar eru hér að framan. Þar undir geta fallið skuldir vegna skatta,
verðbréfaviðskipta, launa eða arðs.

Hér undir falla fasteignir, rekstrarfjármunir og óefnislegar eignir.

Gjaldeyrisforði eru þær erlendu eignir sem eru ætíð aðgengilegar yfirvaldi á sviði peningamála og undir stjórn þeirra. Gjaldeyrisforði verður að vera eign í erlendum gjaldmiðli, kröfur gagnvart erlendum aðilum og eignir sem eru raunverulega til. Hugsanlegar eignir eru undanskildar.

Gjaldeyrisstaða; nettó, skammtíma
Erlendar eignir til skamms tíma að frádregnum erlendum skuldum til skamms tíma.

Grunnfé
Seðlar, mynt og innstæður innlánsstofnana í Seðlabankanum.

Innstæður ríkissjóðs og ríkisstofnana, nettó
Í lögum um Seðlabankann kemur fram að Seðlabankinn er viðskiptabanki ríkissjóðs. Ríkissjóður og ýmsar ríkisstofnanir geta átt viðskiptareikninga hjá Seðlabankanum. Vextir á viðskiptareikningum ríkisstofnana eru þeir sömu og á viðskiptareikningum fjármálafyrirtækja hjá Seðlabankanum. Ríkissjóði er óheimilt að vera með yfirdrátt í Seðlabankanum.

Innlendur aðili merkir sérhvern einstakling sem hefur lögheimili á Íslandi og lögaðila sem skráður er til heimilis á Íslandi, án tillits til ríkisfangs. Undanþegnir búsetuskilyrðum eru námsmenn og starfsmenn sendiráða. Þannig teljast íslenskir námsmenn og skyldulið þeirra sem búa erlendis vera innlendir aðilar og erlendir sendiráðsstarfsmenn teljast til erlendra aðila. Erlendur aðili merkir alla aðra aðila en innlenda.

Eftirstöðvatími miðast við upphaflegan eftirstöðvatíma. Langtímalán og -kröfur haldast því áfram langtímalán/-kröfur þó svo að rauneftirstöðvatími sé orðinn eitt ár eða styttri. Tímalengdir upprunalegs eftirstöðvatíma eru tvær:
Skammtíma: ≤ 1 ár
Langtíma: > 1 ár.

Gjaldeyrisstaða; nettó, skammtíma
Erlendar eignir til skamms tíma að frádregnum erlendum skuldum til skamms tíma.

Grunnfé
Seðlar og mynt og innstæður innlánsstofnana í Seðlabankanum

Innstæður ríkissjóðs og ríkisstofnana, nettó
Í lögum um Seðlabankann kemur fram að Seðlabankinn er viðskiptabanki ríkissjóðs. Ríkissjóður og ýmsar ríkisstofnanir geta átt viðskiptareikninga hjá Seðlabankanum. Vextir á viðskiptareikningum ríkisstofnana eru þeir sömu og á viðskiptareikningum fjármálafyrirtækja hjá Seðlabankanum. Ríkissjóði er óheimilt að vera með yfirdrátt í Seðlabankanum.